Okunabilirliği Artırma Yöntem ve Uygulamaları
Özet
Okunabilirlik, metnin okuyucuya uygunluğunu ifade eden ve okuma eğitiminin önemli kavramlarından biridir. Bu kavram, yalnızca metnin dilsel özellikleriyle sınırlı olmayıp, metnin yapısal düzeni, fiziksel sunumu ve okuyucunun yaş, bilgi birikimi, sözcük dağarcığı ile bilişsel gelişimi gibi faktörlerden de etkilenmektedir. Bu faktörlerin bilinmesi, metin üretiminde ve özellikle ders kitabı gibi eğitim araçlarına metin seçiminde kritik öneme sahiptir. İlgili literatürde okunabilirlik üzerinde etkili olan faktörler dilbilimsel unsurlar, sözcük yapısı, kelime sıklığı, hece ve cümle uzunluğu, bağlaç kullanımı ve sözdizimi gibi öğeler üzerinden açıklanmaktadır. Kısa ve sık kullanılan sözcüklerle oluşturulan açık cümleler metni daha anlaşılır kılarken, uzun ve karmaşık cümleler okunabilirliği düşürmektedir. Ayrıca metnin türü de önemli bir değişken olarak öne çıkar; örneğin öyküleyici metinler, genellikle daha kısa cümleler ve günlük dil kullanımı içerdiğinden, bilgilendirici metinlere göre daha yüksek okunabilirlik düzeyi sunar. Okunabilirlik metinlerin hedef kitleye uygunluğunu değerlendirmede önemli bir göstergedir; ancak tek başına yeterli değildir. Metin seçimi ve yazımı sürecinde hem nicel ölçütler hem de içerik düzeni, ilgi çekicilik ve görsel destekler gibi nitel unsurların birlikte dikkate alınması gerekmektedir. Ayrıca okunabilirlik, metnin biçimsel ve dilsel özellikleri ile okuyucuya ait bireysel faktörlerin etkileşimi sonucu ortaya çıkan çok boyutlu bir kavramdır. Okuyucunun bilişsel ve psikolojik özellikleri de okunabilirliği etkileyen bir unsurdur. Bu bileşenlerin bütüncül şekilde ele alınması hem eğitim materyallerinin niteliğini artırmaya hem de okuyucunun anlama deneyimini güçlendirmeye katkı sunacaktır. İlgili kitap bölümü yazarlara ve araştırmacılara okunabilirliği artırma ve geliştirmeye yönelik bilgi vermeyi amaçlayarak hazırlanmıştır.
Referanslar
Akyol, H. (2005). Türkçe ilk okuma yazma öğretimi (4. baskı). PegemA Yayıncılık.
Akyol, H. (2008). Yeni programa uygun Türkçe öğretim yöntemleri. Kök Yayıncılık.
Alpan, G. (2004). Ders kitaplarındaki grafik tasarımının öğrenci başarısına ve derse ilişkin tutumlarına etkisi [Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü]. YÖK Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr
Anderson, R. C., & Pearson, P. D. (1984). A schema theoretic view of reading comprehension. In P. D. Pearson (Ed.), Handbook of reading research (Vol. 1, pp. 255–291). Longman.
Ateşman, E. (1997). Türkçede okunabilirliğin ölçülmesi. Dil Dergisi, 58, 71–74.
Baş, B., & Yıldız, F. İ. (2015). 2. sınıf Türkçe ders kitabındaki metinlerin okunabilirlik açısından incelenmesi. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11(1).
Bergen, E., Vasalampi, K., & Torppa, M. (2021). How are practice and performance related? Development of reading from age 5 to 15. Reading Research Quarterly, 56(3), 415–434.
Bezirci, B., & Yılmaz, A. E. (2010). Metinlerin okunabilirliğinin ölçülmesi üzerine bir yazılım kütüphanesi ve Türkçe için yeni bir okunabilirlik ölçütü. Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Fen ve Mühendislik Dergisi, 12(3), 49–62.
Çetinkaya, G. (2010). Türkçe metinlerin okunabilirlik düzeylerinin tanımlanması ve sınıflandırılması [Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr
Çıplak, G., & Balcı, A. (2022). Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin okunabilirlik özelliğinin incelenmesi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (30), 170–187.
Dale, E., & Chall, J. S. (1949). The concept of readability. Elementary English, 26(1), 19–26.
Dreyer, L. G. (1984). Readability and responsibility. Journal of Reading, 27(4), 334–338.
Dubay, W. H. (2004). The principles of readability. ERIC. Erişim tarihi 14 Mayıs 2025, https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED490073.pdf
Durukan, E. (2014). Metinlerin okunabilirlik düzeyleri ile öğrencilerin okuma becerileri arasındaki ilişki. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 2(3), 68–76.
Garcia, J. R., & Cain, K. (2014). Decoding and reading comprehension: A meta analysis to identify which reader and assessment characteristics influence the strength of the relationship in English. Review of Educational Research, 84(1), 74–111.
Guthrie, J. T., & Klauda, S. L. (2015). Engagement and motivational processes in reading. In P. Afflerbach (Ed.), Handbook of individual differences in reading: Reader, text and context (pp. 41–53). Routledge.
Güneş, F. (2013). Türkçe öğretimi: Yaklaşım ve modeller. PegemA.
Hanson, S., & Padua, J. F. M. (2011). Teaching vocabulary explicitly. Pacific Resources for Education and Learning.
Hirsch, E. D. (2003). Reading comprehension requires knowledge of words and the world: Scientific insights into the fourth grade slump and the nation’s stagnant comprehension scores. American Educator, 27(1), 1–14.
Johnston, P. H., & Pearson, P. D. (1982). Prior knowledge, connectivity, and the assessment of reading comprehension (Center for the Study of Reading Technical Report No. 245). Center for the Study of Reading.
Kalyoncu, R., & Memiş, M. (2024). Türkçe için oluşturulmuş okunabilirlik formüllerinin karşılaştırılması ve tutarlılık sorgusu. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 12(2), 417–436.
Kavun, M. (2023). Yusuf Asal’ın Patatesspor serisinde yer alan kitapların okunabilirliği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 12(1), 178-193. https://doi.org/10.7884/teke.5679
Kavun, M., & Maden, S. (2024). Türkiye'de okunabilirlik ile ilgili yayımlanmış makalelerin araştırma eğilimleri. Mediterranean Educational Research Journal/Akdeniz Eğitim Araştırmaları Dergisi, 18(48), 38-57. https://doi.org/10.29329/mjer.2024.
Kintsch, W., & Kintsch, E. (2005). Roles of motivation and engagement in reading comprehension assessment. In S. G. Paris & S. A. Stahl (Eds.), Children’s reading comprehension and assessment (pp. 187–214). Lawrence Erlbaum Associates.
Lehr, F., Osborn, J., & Hiebert, E. H. (2004). A focus on vocabulary. Pacific Resources for Education and Learning.
Matsumoto, D. (2009). The Cambridge dictionary of psychology. Cambridge University Press.
MEB. (2006). İlköğretim 1–5. Türkçe ders kitaplarının hazırlanmasında dikkat edilmesi gereken hususlar (Tebliğ No. 2589). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı.
MEB. (2021). Ders kitaplarında okunabilirlik. Ders Kitapları ve Öğretim Materyalleri Daire Başkanlığı.
MEB. (2023). Taslak ders kitabı ve eğitim araçları ile bunlara ait elektronik içeriklerin incelenmesinde değerlendirilmeye esas olacak kriterler ve açıklamaları. https://kitapinceleme.meb.gov.tr/Değerlendirmeye%20Esas%20Olacak%20Kriterler%20ve%20Açıklamaları.pdf
Reynolds, W., & Miller, G. (Eds.). (2005). Handbook of psychology: Educational psychology (Vol. 7, pp. 23–46). John Wiley & Sons.
Oakhill, J., Cain, K., & Elbro, C. (2015). Understanding and teaching reading comprehension: A handbook. Routledge.
Okur, A., & Arı, G. (2013). 6., 7., 8. sınıf Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin okunabilirliği. İlköğretim Online, 12(1), 202–226.
Özçetin, K., & Karakuş, N. (2020). 5. sınıf Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin okunabilirlik yönünden incelenmesi. Türkiye Eğitim Dergisi, 5(1), 175–190.
Özdemir, S. (2016). Beşinci sınıf Türkçe ders kitabındaki öyküleyici ve bilgilendirici metinlerin okunabilirlik durumu. Sınırsız Eğitim ve Araştırma Dergisi, 1(1), 33–46.
Özdemir, S. (2019). Kuramdan uygulamaya Türkçe ders kitabı incelemeleri. Anı Yayınları.
Priebe, S. J., Keenan, J. M., & Miller, A. C. (2012). How prior knowledge affects word identification and comprehension. Reading and Writing, 25(1), 131–149.
Sternberg, R. J. (1985). Implicit theories of intelligence, creativity, and wisdom. Journal of Personality and Social Psychology, 49(3), 607.
Sternberg, R. J. (2003b). Contemporary theories of intelligence. In W. Reynolds & G. Miller (Eds.), Handbook of psychology: Educational psychology (Vol. 7, pp. 23–46). John Wiley & Sons.
Şakiroğlu, Y. (2020). Ortaokul Türkçe ders kitaplarındaki öykülerin kelime–cümle uzunlukları ve okunabilirlik düzeyleri üzerine bir inceleme. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(6), 1827–1834.
Taboada, A., Tonks, S. M., Wigfield, A., & Guthrie, J. T. (2009). Effects of motivational and cognitive variables on reading comprehension. Reading and Writing, 22, 85–106.
Tarchi, C. (2017). Comprehending and recalling from text: The role of motivational and cognitive factors. Issues in Educational Research, 27(3), 600–619.
Taylor, S. (2018). Reading for meaning: A guide to the research on best practice teaching of comprehension in today’s world. Erişim tarihi 20 Temmuz 2019, https://www.oup.com.au/__data/assets/pdf_file/0020/127622/PRIM_RFC_Whitepaper_Brochure_digital-V2.0.pdf
Trapman, M., Van Gelderen, A., Van Steensel, R., Van Schooten, E., & Hulstijn, J. (2014). Linguistic knowledge, fluency and meta‐cognitive knowledge as components of reading comprehension in adolescent low achievers: Differences between monolinguals and bilinguals. Journal of Research in Reading, 37(1), 3–21.
TÜİK. (2024). Ulusal eğitim istatistikleri. https://nip.tuik.gov.tr/?value=EgitimDurumu
Wigfield, A., & Tonks, S. (2004). The development of motivation for reading and how it is influenced by CORI. In J. T. Guthrie, A. Wigfield, & K. C. Perencevich (Eds.), Motivating reading comprehension: Concept oriented reading instruction (pp. 249–272). Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
Woolley, G. (2011). Reading comprehension: Assisting children with learning difficulties. Springer.
Zorbaz, K. (2007). Türkçe ders kitaplarındaki masalların kelime–cümle uzunlukları ve okunabilirlik düzeyleri üzerine bir değerlendirme. Eğitimde Kuram ve Uygulama, 3(1), 87–101.
