Dijital Koruma ve Yapay Zekâ: Literatür Üzerine Bir İnceleme
Özet
Bu çalışma, yapay zekâ teknolojilerinin kültürel mirasın korunması, belgelenmesi ve gelecek kuşaklara aktarılmasındaki rolünü incelemektedir. Kültürel miras, toplumların kimlik ve aidiyet duygusunu besleyen temel bir değer olarak görülmekte; dijitalleşme süreciyle birlikte mirasın sürdürülebilir biçimde korunması yeni bir boyut kazandırdığı görülmektedir. UNESCO’nun 1972 tarihli sözleşmesiyle başlayan uluslararası koruma anlayışı, günümüzde dijital arşivleme, sanal müzeler, artırılmış (AR) ve sanal gerçeklik (VR) uygulamalarıyla desteklenmektedir. Yapay zekâ; makine öğrenmesi, derin öğrenme ve doğal dil işleme yöntemleriyle kültürel verilerin analizinde, görsel dokümantasyonda ve yeniden üretim süreçlerinde önemli katkılar sunmaktadır. Uluslararası proje, bulut tabanlı veri yönetimi, büyük veri madenciliği ve oyunlaştırma yaklaşımlarıyla kültürel mirasın erişilebilirliğini artırmaktadır. Ayrıca derin öğrenme modelleri aracılığıyla mekânsal ve biçimsel verilerin yorumlanması, somut olmayan mirasın örüntülerinin ortaya çıkarılmasını mümkün kılmaktadır. Etik açıdan, dijitalleştirme süreçlerinin insan merkezli yürütülmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Mahremiyet, temsil ve telif hakkı gibi konular dijital koruma çalışmalarında kritik öneme sahiptir. Dijital teknolojiler, erişilebilirlik açısından fırsatlar sunarken, kültürel mirasın metalaşması riskini de beraberinde getirmektedir. Sonuç olarak, yapay zekâ destekli dijital koruma yöntemleri, kültürel mirasın sürdürülebilir biçimde korunmasına ve toplumların tarihsel belleğinin güvenilir bir biçimde geleceğe taşınmasına olanak sağlamaktadır.
Referanslar
Aksay, B., Oran, S., Aktaş, M., Yıldırım, E., & Kılıç, F. (2024). Gamification as a social phenomenon and gamification heuristics criteria from social sciences perspective. PLURAL. History. Culture. Society, 12(2), 116-133.
Alav, O. (2023). Açık kültür: Dijital kültürel miras ve kültürel mirasa açık erişim. SDÜ ART-E Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 16(32), 31-42. Doi: 10.21602/sduarte.1373925
Belhi, A., Gasmı, H., Bouras, A., Foufou, S., Al-Ali, A. K., Yu, X., & Zhang, H. (2019). Deep learning and cultural heritage: The CEPROQHA project case study. 2019 IEEE International Conference on Information and Communication Technologies for Development (ICT4D), 1-8. Doi: 10.1109/ICT4D.2019.00009
Bianchi, C. (2006). Making online monuments more accessible through interface design. In L. MacDonald (Ed.), Digital heritage: Applying digital imaging to cultural heritage (pp. 445-466). Oxford: Butterworth-Heinemann.
Bozhikov, A., Shopov, D., Kostov, D., Iliev, D., Krasteva, E., Petkova, E., Parashkevova, E., Panteleeva, I., Todorova, L., Stoyanova, M., Bogdanova, M., Pavlov, T., Ninova, V., & Zhelev, Z. (2024). Bulgaria: Belogradchik highlights and Roman Plovdiv – Urban game. In S. Miloiu, M. Smokova, & S. Musteață (Eds.), A gamification model for community-based heritage work: Selected best practices (pp. 10–12). Târgovişte: Cetatea de Scaun.
Büyükkuru, M. (2023). Kültürel mirasın aktarımında dijital teknolojilerin kullanımı. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, İhtisaslaşma Özel Sayısı, 134-150.
Chen, Y., Zhang, L., & Dong, Q. (2024). Using natural language processing to evaluate local conservation text: A study of 624 documents from 303 sites of the World Heritage Cities Programme. Journal of Cultural Heritage, 70, 259-270. Doi: 10.1016/j.culher.2024.08.011.
COE (2023). Avrupa Konseyi Kültürel Rotaları Haritası. 31.08.2025 tarihinde https://www.coe.int/tr/web/culturalroutes/all-cultural-routes adresinden erişildi.
Dou, J., Qin, J., Jin, Z., & Li, Z. (2018). Knowledge graph based on domain ontology and natural language processing technology for Chinese intangible cultural heritage. Journal of Visual Languages and Computing, 48, 19-28. Doi: 10.1016/j.jvlc.2018.06.001
Dou, J., Qin, J., Jin, Z., & Li, Z. (2018). Knowledge graph based on domain ontology and natural language processing technology for Chinese intangible cultural heritage. Journal of Visual Languages and Computing, 48, 19-28. Doi: 10.1016/j.jvlc.2018.05.006
Erçiyan, Ş. G., & Çelebi Karakök, M. E. (2023). Somut olmayan kültürel mirasın belgelenmesinde dijital kültürel haritalama yöntemi: Güzelsu (Akseki/Antalya) örneği. Milli Folklor, 141, 179-195. Doi: 10.52842/millifolklor.1173372
Europeana. (2016). Europeana Portal. (31.08.2025 tarihinde http://www.europeana.eu/portal/ adresinden erişilmiştir).
Fredricks, J. (2018). Digital tools and how we use them: The destruction and reconstruction of tangible cultural heritage in Syria. MW18: Museums and the Web 2018, Vancouver, Canada.
Ghaith, K. (2024). AI integration in cultural heritage conservation – Ethical considerations and the human imperative. International Journal of Emerging and Disruptive Innovation in Education: VISIONARIUM, 2(1), Article 6. Doi: 10.62608/2831-3550.1022
Gutierrez, D., Seron, F. J., Magallon, J. A., Sobreviela, E. J., & Latorre, P. (2004). Archaeological and cultural heritage: Bringing life to an unearthed Muslim suburb in an immersive environment. Journal of Cultural Heritage, 5(1), 63-74. Doi: 10.1016/j.culher.2003.03.001
Halaç, H., H. ve Öğülmüş, V. (2021). Kültürel Miras Verilerinin Dijital Olarak Depolanması: Openherıtage3d Örneği. The Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 11 (2), 521-540.
INDICATE Project. (2012). About INDICATE Project. (31.08.2025 tarihinde http://www.indicate-project.eu/index.php?en/94/about adresinden erişilmiştir).
Kara, G. K. T. (2021). Developing a sustainable cultural heritage information system. Library Hi Tech News, (6), 17-20. Doi: 10.1108/LHTN-08-2021-0053.
Kidd, J. (2017). With new eyes I see: Embodiment, empathy and silence in digital heritage interpretation. International Journal of Heritage Studies. Doi: 10.1080/13527258.2017.1341946
Kunt, S. (2023). Reinterpreting Cultural Heiıtage in the Age of Digitalization. Journal of Cultural Heritage Research, 4(2), 49-60 (in Turkish).
LoCloud. (2014). About LoCloud. (31.08.2025 tarihinde http://www.locloud.eu/About adresinden erişilmiştir).
Mishra, M., & Lourenço, P. B. (2024). Artificial intelligence-assisted visual inspection for cultural heritage: State-of-the-art review. Journal of Cultural Heritage, 66, 536-550. Doi: 10.1016/j.culher.2024.01.005
Nuryanti, W. (1996), Heritage and Postmodern Tourism. Annals of Tourism Research, 23(2), 249-260.
Oran, S., & Aktaş, M. (2024). Antalya Alarhan. In S. Miloiu, M. Smokova, & S. Musteață (Eds.), A gamification model for community-based heritage work: Selected best practices (pp. 26–27). Târgovişte: Cetatea de Scaun.
Orta, N. (2024). Somut olmayan kültürel mirasın korunmasında yapay zekâ, veri bilimi ve makine öğrenmesinden yararlanma. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (38), 748-777. Doi: 10.29000/rumelide.1439731
Özdemir, N. (2024). Yaşayan kültürel miras yönetimi ve yapay zekâ. Culture Academy, 4(2), 1-53.
Öztemiz, S. (2016). Türkiye’de dijitalleştirilen kültürel miras ürünlerine açık erişim: Bir model önerisi (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Papagiannakis, G., Schertenleib, S., O'Kennedy, B., Arevalo-Poizat, M., Magnenat-Thalmann, N., Stoddart, A., & Thalmann, D. (2005). Mixing virtual and real scenes in the site of ancient Pompeii. Computer Animation and Virtual Worlds, 16(1), 11-24. Doi: 10.1002/cav.85
Pavelka, K., & Pacina, J. (2023). A style guide for the Civil Engineering Journal using of modern technologies for visualization of cultural heritage. Civil Engineering Journal, 9(4), 549-564. Doi: 10.14311/CEJ.2023.04.0041
Reshma, M. R., Kannan, B., Jagathy Raj, V. P., & Shailesh, S. (2023). Cultural heritage preservation through dance digitization: A review. Digital Applications in Archaeology and Cultural Heritage, 28, e00257. Doi: 10.1016/j.daach.2023.e00257
Serain, C. (2016). The contribution of digital technologies to the mediation of the conservation-restoration of cultural heritage. Euro-Mediterranean Conference, 2016.
Sürücü, O. (2017). Sanal gerçekliğin kültürel mirası korumada kullanımı: Salih Bozok villası örneği (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Konya.
Sürücü, O., & Başar, M. E. (2016). Kültürel mirası korumada bir farkındalık aracı olarak sanal gerçeklik. ARTIUM, 4(1), 13-26.
Timothy, D. J., & Boyd, S. W. (2006). Heritage tourism in the 21st century: Valued traditions and new perspectives. Journal of Heritage Tourism, 1(1), 1-16. Doi: 10.1080/17438730608668462
UNESCO (2023b). Dünya Miras Listesi. 31.08.2025 tarihinde https://whc.unesco.org/en/list/ adresinden erişildi.
UNESCO, (2023a). “UNESCO Türkiye Millî Komisyonu Somut Olmayan Kültürel Miras İhtisas Komitesi”, https://www.unesco.org.tr/Pages/168/19, Erişim tarihi: 31.08.2025
Uslu, A. (2022). Dijital teknolojiler aracılığıyla kültürel mirasa erişim: Akdamar Kilisesi’nin etkileşimli 3B modeli. Düzce Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 10, 1939-1948. Doi: 10.29130/dubited.960219
Uslu, A. (2022). Dijital teknolojiler aracılığıyla kültürel mirasa erişim: Akdamar Kilisesi’nin etkileşimli 3B modeli. Düzce Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 10, 1939-1948. Doi: 10.29130/dubited.960219
Uslu, A., & Uysal, M. (2020). Kültürel mirasın etkileşimli keşfi için mobil artırılmış gerçeklik ve web tabanlı görselleştirme teknolojilerinin kullanılması: Sfenks heykeli örneği. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 20, 652-664. Doi: 10.35414/akufemubid.819267
Vlahakis, V., Karigiannis, J., Tsotros, M., Gounaris, M., Stricker, D., & Almeida, L. (2002). Archeoguide: An augmented reality guide for archaeological sites. IEEE Computer Graphics and Applications, 22(5), 52-60. Doi: 10.1109/MCG.2002.1028726
Yaralı, M. C., & Özçelik Baloğlu, Ö. (2023). Dijital süreçlerin doğal ve kültürel miras turizminin gelişimine etkisi. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, İhtisaslaşma Özel Sayısı, 245-264.
Yiğit, A. Y., & Uysal, M. (2021). Tarihi eserlerin 3B modellenmesi ve artırılmış gerçeklik ile görselleştirilmesi. BSEU Journal of Science, 8(2), 1032-1043. Doi: 10.35193/bseufbd.1011064
Yüksek, G., & Sökmen, S. (2021). Digital cultural heritage: Some critical reflections. Journal of Tourism, Leisure and Hospitality (TOLEHO), 3(2), 138-142.
Zou, D., & Lin, Z. (2024). Research on innovative applications of AI technology in the field of cultural heritage conservation. Academic Journal of Humanities & Social Sciences, 7(1), 111-120. Doi: 10.25236/AJHSS.2024.071020
Zu, X., Gao, C., Liu, Y., Zhao, Z., Hou, R., & Wang, Y. (2025). Machine intelligence for interpretation and preservation of built heritage. Automation in Construction, 172, 106055. Doi: 10.1016/j.autcon.2025.106055
