Climate Change and Vector-Borne Diseases
Özet
İklim değişikliği, küresel ısınma ve antropojenik aktiviteler, vektör kaynaklı hastalıkların bulaşma dinamiklerini kökten değiştirmektedir. Yükselen sıcaklıklar, değişen yağış rejimleri ve aşırı hava olayları vektör biyolojisini ve dağılımını, patojen gelişimini ve konak-vektör etkileşimlerini etkilemektedir. Artan sıcaklık ve nem genellikle vektör üremesini ve patojen replikasyonunu teşvik ederken, kuraklık ve seller birçok ekosistemde vektörlerin hayatta kalmasını azaltma eğilimindedir. Sivrisineklerin, kenelerin ve tatarcıkların daha önce endemik olmayan alanlara coğrafi olarak yayılması, sıtma, dang humması, leishmaniasis ve Kırım-Kongo kanamalı ateşi gibi vektör kaynaklı enfeksiyonların ortaya çıkmasını kolaylaştırmaktadır. Türkiye'de iklim değişikliği, sıtma, leishmaniasis ve Kırım-Kongo kanamalı ateşinin kuzeye ve yüksek rakımlı bölgelere doğru yayılmasını tetiklemiştir. Ayrıca, kentleşme, ormansızlaşma ve tarımsal faaliyetlerin yoğunlaşması insan-vektör temasını artırarak enfeksiyon riskini yükseltmektedir. Küresel azaltma stratejileri yetersiz kalırsa, vektör kaynaklı hastalıkların 2100 yılına kadar kutuplara ve yüksek rakımlı bölgelere doğru genişlemesi ve bağışıklık sistemi zayıf popülasyonlar için ciddi sağlık tehditleri oluşturması beklenmektedir. Bu zorlukların üstesinden gelmek, etkili gözetim ve adaptif kontrol stratejileri geliştirmek için mikrobiyoloji, ekoloji, halk sağlığı ve epidemiyolojiyi entegre eden disiplinler arası iş birliği gerektirmektedir.
Referanslar
Jacobsen KH. Introduction to global health: Jones & Bartlett Learning; 2022.
Chan M. WHO calls for urgent action to protect health from climate change – Sign the call 2015 [Available from: https://www.who.int/news/item/06-10-2015-who-calls-for-urgent-action-to-protect-health-from-climate-change-sign-the-call.
3.WHO. Vector-borne diseases 2020 [Available from: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/vector-borne-diseases.
Lee BW, Oeller LC, Crowder DW. Integrating community ecology into models of vector-borne virus transmission. Plants. 2023;12(12):2335.
KARA SS. Lyme Hastalığı. Turkiye Klinikleri Pediatric Infectious Diseases-Special Topics. 2022;3(2):91-8.
GÜZİN AÇ, BELET N. Batı Nil Virüsü Enfeksiyonu. Turkiye Klinikleri Pediatric Infectious Diseases-Special Topics. 2022;3(2):105-12.
Bousema T, Drakeley C. Epidemiology and infectivity of Plasmodium falciparum and Plasmodium vivax gametocytes in relation to malaria control and elimination. Clinical microbiology reviews. 2011;24(2):377-410.
Charles B. Beard RJE. The Impacts of Climate Change on Human Health in the United States: A Scientific Assessment. 2016 [Available from: https://health2016.globalchange.gov/vectorborne-diseases.
CDC. Transmission of West Nile Virus 2024 [Available from: https://www.cdc.gov/west-nile-virus/php/transmission/index.html.
Garcia LS, Procop GW. Diagnostic medical parasitology. Manual of Commercial Methods in Clinical Microbiology: International Edition. 2016:284-308.
Armstrong McKay DI, Staal A, Abrams JF, Winkelmann R, Sakschewski B, Loriani S, et al. Exceeding 1.5 C global warming could trigger multiple climate tipping points. Science. 2022;377(6611):eabn7950.
De Souza WM, Weaver SC. Effects of climate change and human activities on vector-borne diseases. Nature Reviews Microbiology. 2024:1-16.
Cator LJ, Johnson LR, Mordecai EA, El Moustaid F, Smallwood TR, LaDeau SL, et al. The role of vector trait variation in vector-borne disease dynamics. Frontiers in ecology and evolution. 2020;8:189.
Emery WJ, Hamilton K. Atmospheric forcing of interannual variability in the northeast Pacific Ocean: Connections with El Niño. Journal of Geophysical Research: Oceans. 1985;90(C1):857-68.
Wengel C, Lee S-S, Stuecker MF, Timmermann A, Chu J-E, Schloesser F. Future high-resolution El Niño/Southern oscillation dynamics. Nature Climate Change. 2021;11(9):758-65.
Linthicum KJ, Anyamba A, Tucker CJ, Kelley PW, Myers MF, Peters CJ. Climate and satellite indicators to forecast Rift Valley fever epidemics in Kenya. Science. 1999;285(5426):397-400.
Roiz D, Boussès P, Simard F, Paupy C, Fontenille D. Autochthonous chikungunya transmission and extreme climate events in southern France. PLoS Neglected Tropical Diseases. 2015;9(6):e0003854.
Gizaw Z, Salubi E, Pietroniro A, Schuster-Wallace CJ. Impacts of climate change on water-related mosquito-borne diseases in temperate regions: A systematic review of literature and meta-analysis. Acta Tropica. 2024:107324.
Forero-Becerra E, Acosta A, Benavides E, Martínez-Díaz H-C, Hidalgo M. Amblyomma mixtum free-living stages: Inferences on dry and wet seasons use, preference, and niche width in an agroecosystem (Yopal, Casanare, Colombia). Plos one. 2022;17(4):e0245109.
Estrada-Pena A. Tick-borne pathogens, transmission rates and climate change. Front Biosci. 2009;14:2674-87.
Villela DA. Analysis of the vectorial capacity of vector-borne diseases using moment-generating functions. Applied Mathematics and Computation. 2016;290:1-8.
Ma J, Guo Y, Gao J, Tang H, Xu K, Liu Q, Xu L. Climate change drives the transmission and spread of vector-borne diseases: an ecological perspective. Biology. 2022;11(11):1628.
Samuel GH, Adelman ZN, Myles KM. Temperature-dependent effects on the replication and transmission of arthropod-borne viruses in their insect hosts. Current opinion in insect science. 2016;16:108-13.
Mordecai EA, Caldwell JM, Grossman MK, Lippi CA, Johnson LR, Neira M, et al. Thermal biology of mosquito‐borne disease. Ecology letters. 2019;22(10):1690-708.
Liu-Helmersson J, Stenlund H, Wilder-Smith A, Rocklöv J. Vectorial capacity of Aedes aegypti: effects of temperature and implications for global dengue epidemic potential. PloS one. 2014;9(3):e89783.
Ryan SJ, Carlson CJ, Mordecai EA, Johnson LR. Global expansion and redistribution of Aedes -borne virus transmission risk with climate change. PLoS neglected tropical diseases. 2019;13(3):e0007213.
Franklinos LH, Jones KE, Redding DW, Abubakar I. The effect of global change on mosquito-borne disease. The Lancet infectious diseases. 2019;19(9):e302-e12.
Deichstetter P. The effect of climate change on mosquito-borne diseases. The American Biology Teacher. 2017;79(3):169-73.
Matsushita N, Kim Y, Ng CFS, Moriyama M, Igarashi T, Yamamoto K, et al. Differences of rainfall–malaria associations in lowland and highland in western Kenya. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2019;16(19):3693.
Yao Q-M, Zhou S-F, Zhang Y, Shang X, Xue J-B. Research progress on the correlations of tick-borne diseases with meteorological factors and their prevention measures in China. 2020.
Mordecai EA, Ryan SJ, Caldwell JM, Shah MM, LaBeaud AD. Climate change could shift disease burden from malaria to arboviruses in Africa. The Lancet Planetary Health. 2020;4(9):e416-e23.
Thomas SJ. Is new dengue vaccine efficacy data a relief or cause for concern? npj Vaccines. 2023;8(1):55.
Kılıç M, Aslan D, Akın L. Vektör Kaynaklı Hastalıklar: Küresel Resme Türkiye Verileri ile Bakmak. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi 2015;24(4):155-62.
Çulha G, Kaya T, Doğramacı AÇ. Hatay’da göç öncesi ve sonrası saptanan kutanöz leishmaniasis olgularının gerçek zamanlı polimeraz zincir reaksiyonu ile genotiplendirilmesi. 2020.
Özbilgin A, YILDIRIM A, Çavuş İ, Baştemir S. Manisa İli 3 Yerli Kutanöz Leishmaniasis Olgusu. Türk Mikrobiyol Cem Derg. 2015;45(2):103-8.
Komurcugil I, Nalbant EK, Karaosmanoglu N, Eser EP. Cutaneous Leishmaniasis with Unusual Psoriasiform Presentation. Journal of the Turkish Academy of Dermatology. 2022;16(2).
Arserim SK, Mermer A, Özbel Y. Türkiye’nin Batısında, Leishmaniasis’ in Endemik Olduğu Aydın Dağları ve Çevresinde Kum Sineği (Diptera: Psychodidae) Faunası, Mevsimsel Aktiviteleri ve Yüksekliğe Göre Dağılımları. Turkiye Parazitol Derg. 2022;46(1):60-71.
Koltas IS, Eroglu F, Alabaz D, Uzun S. The emergence of Leishmania major and Leishmania donovani in southern Turkey. Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene. 2014;108(3):154-8.
Fırat M, Hashemı MH, Dawod MAA. Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA): Genel Bakış. Karatekin University Journal of Science. 2023;2(1):33-42.
Dökmedemir F, Piyal B. İklim Değişikliğinin Vektörel Hastalıklara Etkisi ve Kırım Kongo Kanamalı Ateşi Hastalığı. Osmangazi Tıp Dergisi. 2024;46(2):317-28.
Binici İ, Tarcan T, Parlak M, İncecik Ş, Huyut Z, Akbay Hİ, Gönel A. Kırım-kongo kanamalı ateşi olgularının retrospektif olarak i̇ncelenmesi. Van Sağlık Bilimleri Dergisi. 2022;15(3):294-300.
Tunalı V, Harman M, Özbilgin A. Depremlerin Ardından Sıtma, Leishmaniasis ve Uyuz Riskinin İncelenmesi ve Korunma Önerileri. Turkiye Parazitol Derg. 2023;47(4):249-55.
TCSB. Sıtma Vaka Yönetimi Rehberi 2019 [Available from: https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/zoonotik-ve-vektorel-hastaliklar-db/Dokumanlar/Rehberler/Stma_Vaka_Ynetim_Rehberi_2019.pdf.
Türe Z, Yıldız O, Yaman O, Ünüvar GK, Aygen B. Domestic Malaria Cases in Kayseri Province. Mikrobiyoloji bulteni. 2023;57(2):307-16.
Düzlü Ö, Inci A, Yıldırım A, Doğanay M, Özbel Y, Aksoy S. Vector-borne zoonotic diseases in Turkey: rising threats on public health. Türkiye Parazitolojii Dergisi. 2020;44(3):168.
Van den Bossche P, Shumba W, Makhambera P. The distribution and epidemiology of bovine trypanosomosis in Malawi. Veterinary Parasitology. 2000;88(3-4):163-76.
Chadee DD, Kitron U. Spatial and temporal patterns of imported malaria cases and local transmission in Trinidad. The American journal of tropical medicine and hygiene. 1999;61(4):513-7.
Russell MC, Herzog CM, Gajewski Z, Ramsay C, El Moustaid F, Evans MV, et al. Both consumptive and non-consumptive effects of predators impact mosquito populations and have implications for disease transmission. Elife. 2022;11:e71503.
Faria NR, Kraemer MU, Hill SC, Góes de Jesus J, Aguiar Rd, Iani FC, et al. Genomic and epidemiological monitoring of yellow fever virus transmission potential. Science. 2018;361(6405):894-9.
Piaggio M, Guzman M, Pacay E, Robalino J, Ricketts T. Forest Cover and Dengue in Costa Rica: Panel Data Analysis of the Effects of Forest Cover Change on Hospital Admissions and Outbreaks. Environmental and Resource Economics. 2024:1-20.
Jones BA, Grace D, Kock R, Alonso S, Rushton J, Said MY, et al. Zoonosis emergence linked to agricultural intensification and environmental change. Proceedings of the national academy of sciences. 2013;110(21):8399-404.
Weaver SC. Urbanization and geographic expansion of zoonotic arboviral diseases: mechanisms and potential strategies for prevention. Trends in microbiology. 2013;21(8):360-3.
Chan K, Tusting LS, Bottomley C, Saito K, Djouaka R, Lines J. Malaria transmission and prevalence in rice-growing versus non-rice-growing villages in Africa: a systematic review and meta-analysis. The Lancet Planetary Health. 2022;6(3):e257-e69.
Walsh MG, Pattanaik A, Vyas N, Saxena D, Webb C, Sawleshwarkar S, Mukhopadhyay C. High-risk landscapes of Japanese encephalitis virus outbreaks in India converge on wetlands, rain-fed agriculture, wild Ardeidae, and domestic pigs and chickens. International Journal of Epidemiology. 2022;51(5):1408-18.
