Aile Eğitimi
Özet
Aile eğitimi, ebeveynlerin çocuklarının gelişimini desteklemek amacıyla bilgi ve becerilerini geliştirmeye yönelik olarak hazırlanan sistematik programlardır. Bu programlar, bireysel ya da grup eğitimi şeklinde, ev, kurum veya çevrim içi ortamlarda yürütülmekte; ebeveynlerin çocukla kurdukları etkileşimleri güçlendirmeleri, ebeveynlik becerilerini artırmaları ve haklarını savunmaları için destek sağlamaktadır. Eğitimler, uzmanlar tarafından önceden planlanarak yapılandırılmaktadır. Uzmanlar, aile eğitimi programlarını planlarken her ailenin kültürel yapısının, yaşam deneyimlerinin, eğitim düzeyinin ve sosyoekonomik koşullarının farklılık gösterdiğinin bilincindedir. Bu nedenle, programın amaçları belirlenmeden önce ailelerin gereksinimlerinin tespit edilmesine öncelik verilmektedir. Böylece, aile eğitimi programlarında hedeflenen amaçlara daha kısa sürede ve daha etkili bir biçimde ulaşılması mümkün olmaktadır. Aile eğitimi sürecinde, özel gereksinimli çocukların bireysel ihtiyaçları göz ardı edilmeden, günlük rutinler içerisinde ortaya çıkan öğrenme fırsatlarının etkin biçimde değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda, çocukla en fazla etkileşim hâlinde olan ebeveynlerin özel eğitim alanında temel bilgi ve becerilerle donatılması gerekmektedir. Ebeveynlere yönelik bilgilendirme süreci, hem çocukların gelişimsel gereksinimlerinin doğru bir şekilde anlaşılmasını hem de günlük yaşam içinde öğrenmeyi destekleyici yaklaşımların uygulanmasını kolaylaştırmaktadır. Ayrıca, ailenin ve çocuğun özgün ihtiyaçları doğrultusunda belirlenen gereksinimlerin eksiksiz karşılanabilmesi için, aile eğitimi programlarının bir uzman tarafından önceden planlanarak sistematik bir biçimde sunulması kritik bir öneme sahiptir. Bu şekilde yapılandırılan aile eğitimi programları, hem ebeveynlerin yeterliliklerini artırmakta hem de özel gereksinimli çocukların gelişim süreçlerini destekleyici bir ortamın oluşmasına katkı sağlamaktadır. Bu bölümde aile, aile eğitimi ve önemi, ailelerin karşılaştıkları zorluklar ve aile gereksinimleri, aile eğitimindeki temel ilkeler ve yaklaşımlar, ülkemizde halihazırda uygulanmakta olan aile eğitim programları açıklanmıştır.
Referanslar
Adams, J. W., & Tidwell, R. (1989). An instructional guide for reducing the stress of hearing parents of hearing-impaired children. American Annals of the Deaf, 135, 233-238. https://doi.org/10.1353/aad.2012.0561
Ardıç, A. (2022). Özel gereksinimli çocuk ve aile. Cavkaytar, A. (Ed.), Özel Eğitimde Aile Eğitimi içinde (s. 21 – 60). Vize Akademik
Arı, M., Bayhan, P., Baykoç-Dönmez, N., Doğan, Ö., Mağden, D., Metin, N., Şahin, S., Turan, F., & Yücel, E. (2012). Özel gereksinimli çocuklar. Metin, N. (Ed.), Özel Gereksinimli Çocuklar içinde (s. 1-11). Ankara: Maya Akademi.
Arslan, A., Ulaş, A. H., & Coşkun, M. K. (2020). Özel eğitimde aile eğitimine yönelik bir derleme çalışması. EKEV Akademi Dergisi, (84), 21-38. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sosekev/issue/71841/1152580
Artar, T. M. & Cavkaytar, A. (2019). Effectiveness of the Parent Training Program to Teaching Social Skills Based on Cognitive Process Approach to Adults with Intellectual Disability. (Congress Presentation). AAIDD 13rd Annual Meeting, Minnesota, USA.
Bağatarhan, U. P. D. T., & Nazlı, S. (2013). Ebeveyn eğitim programının annelerin ebeveynlik öz-yeterliklerine etkisi. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 7(31), 67-88. https://dergipark.org.tr/tr/pub/spcd/issue/21092/227151
Bailey Jr, D. B., & Simeonsson, R. J. (1998). Assessing needs of families with handicapped infants. The Journal of Special Education, 22(1), 117-127 https://doi.org/10.1177/002246698802200113
Biber, K., & Ural, O. (2012). Portage erken eğitim programının kurum ortamında yaşayan 5-6 yaş grubu çocukların gelişimleri ile aile katılım düzeyleri üzerindeki etkisi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(27), 87-125. https://hdl.handle.net/20.500.12462/4640
Birkan. B. (2001). Küçük adımlar kursunun gelişim geriliği olan çocuğa sahip annelerin küçük adımları uygulama becerilerini kazanmalarına etkisi. (Yayımlanmamış doktora tezi), Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.
Bronfenbrenner, U. (1994). Ecological models of human development. International Encyclopedia of Education, 3(2), 37-43. https://docs.edtechhub.org/lib/P7AUMPEJ
Cameron, S. J. & Armstrong, S. M., (1991). Stress, coping, and resources in mothers of adults with developmental disabilities. Counselling Psychology Quarterly, 4(4), 301-310.
Cavkaytar, A. (1999). Zihin engellilere özbakım ve ev içi becerilerinin öğretiminde bir aile eğitimi programının etkililiği. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 2(03). https://doi.org/10.1501/Ozlegt_0000000044
Cavkaytar. A., & Özen, A. (2009). Aile katılımı ve eğitimi. İçinde Akçamete, G. (Ed.), Genel eğitim okullarında özel gereksinimi olan öğrenciler ve özel eğitim, (169-198) Ankara: Kök Yayıncılık.
Cavkaytar, A., Ceyhan, E., Adiguzel, O. C., & Uysal, H. (2014). Effectiveness of online information and support services on the education of parents of children with intellectual disability. DADD Online Journal, 136.
Cohen, S. R. (2013). Advocacy for the ‘Abandonados’: Harnessing cultural beliefs for Latino families and their children with intellectual disabilities. Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities, 10(1), 71-78. https://doi.org/10.1111/jppi.12021
Çitil, M. (2016). Engelli çocuğu olan ailelerin toplumsal yapısı ve eğitsel sorunları (Ankara ili örneği). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Doğan, M. (2015). Yetersizliği olan çocuklar, aile ve aile eğitimi: Kavramsal ve uygulamaya dönük gelişmeler. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15(Özel Sayı), 111-127. https://doi.org/10.17240/aibuefd.2015.15.0-5000128646.
Dunst, J., & Espe-Sherwindt, L. (2016). Parent mediated intervention in early childhood. In B. Reichow, B. A. Boyd, E. E. Barton & S. L. Odom (Eds.), Handbook of Early Childhood Special Education. (pp.37-56) Switzerland: Springer International.
Fox, R. & Binder, M.C. (1990). Parenting; A developmental behavioral approach. Advances in Special Education, 78, 187-201.
Jung, L. A. (2010). Identifying families’ supports and other resources. R A McWilliam (Eds.). Working with families of young childrenwith special needs. Newyork: Guilford Press U.S.A.
Hassamancıoğlu, U., Akın, A., Yoldaş, C., & Şahin, S. (2020). Özel gereksinimli çocuğa sahip ailelerde, aile içi roller ve çocuğu tanıma becerilerinin aile yılmazlığına etkisinin incelenmesi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 31(3), 1176-1200. https://doi.org/10.33417/tsh.714363
Howard, V. F., Williams, B. & Lepper, C. E. (2011). Özel gereksinimi olan küçük çocuklar: eğitimciler, aileler ve hizmet verenler için bir başlangıç. (Çev. G. Akoğlu). 4.Baskı, Ankara: Nobel Yayıncılık
Kahraman, Ö.G., & Çetin, A. (2015). Gelişimsel geriliği olan bebeğe sahip annelerin tanı sonrası yaşadıkları sürece ilişkin görüşlerinin ve gereksinimlerinin belirlenmesi. Internatıonal Journal of Early Chıldhood Special Educatıon, 7(1), 97-128.
Kaminski, J. W., Valle, L. A., Filene, J. H. & Boyle, C. L. (2008). A meta-analytic review of components associated with parent training program effectiveness. Journal of abnormal child psychology, 36(4), 567-589. https://doi:10.1007/s10802-007-9201-9
Kılıç, K., & Yıldız, F. Ü. (2023). The effect of the portage-supported mother education program on the self-care development of the child with autism. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 24(4), 485-507. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.1087754
Kubler-Ross, E. (1969). On death and dying. Macmillan, New York.
Küçüker, S., Bakkaloğlu, H. & Sucuoğlu, B. (2001). Erken eğitim programına katılan gelişimsel geriliği olan çocuklar ve anne-babalarının etkileşim davranışlarındaki değişimin incelenmesi. Özel Eğitim Dergisi, 3(1), 61-71
Mahoney, G., & Wheeden, C. A. (1999). The effect of teacher style on interactive engagement of preschool-aged children with special learning needs. Early Childhood Research Quarterly, 14(1), 51–68. https://doi.org/10.1016/S0885-2006(99)80004-0
Meral, B., Özbey, F. & Sola, C. (2011). Küçük adımlar erken eğitim programının aile görüşlerine göre değerlendirilmesi. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. (22), 25-40. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/115642
Meşe, İ. (2013). Engellenmiş annelik: zihinsel engelli çocukların anneleri. Electronic Turkish Studies, 8(12). http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5974
McCammon, S. L., Spencer, S. A., & Friesen, B. J. (2001). Promoting family empowerment through multiple roles. Journal of Family Social Work, 5(3), 1-24. https://doi.org/10.1300/j039v05n03_01
Orum Çattık, E., Yetkin, A. İ. & Diken, İ. H. (2020). Erken çocukluk döneminde otizm spektrum bozukluğunda aile merkezli müdahaleler. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 21(3), 589-610. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.543446
Özbek Coşkun, S. (2022). Portage erken eğitim programının 2-6 yaş grubu özel eğitim ve bakım gerektiren çocukların gelişimleri üzerindeki etkisinin incelenmesi. Yüksek lisans tezi, İstanbul Gelişim Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, (2018). T.C. Resmî Gazete, 30471, 7 Temmuz 2018. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/07/20180707-8.htm
Özen, A. (1999). Gelişimsel yetersizliği olan çocukların annelerine eğitim uzmanlarıyla çalışırken gerekli olan etkili iletişim becerilerinin kazandırılması. (Yayınlanmamış doktora tezi), Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.
Özdemir, O. (2010). Ailelerin danışmanlık, rehberlik ve eğitim gereksinimlerinin karşılanması. A. Cavkaytar (Ed.). Özel eğitimde aile eğitimi ve rehberliği içinde (s.162-192). Ankara: Maya Akademi.
Pamuk, H., & Melekoğlu, M. (2021). Özel Eğitimde Geçmişten Günümüze Hak Savunucular Olarak Aileler. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(3), 557-569. https://10.17860/mersinefd.938088
Pieterse, M. & Treolar, R. (1989). Small Steps: An early intervention program for children with developmental delays. Sydney, Australia: Macquaire University Press.
Summers, J. A., Poston, D. J., Turnbull, A. P., Marquıs, J., Hoffman, L., Mannan, H. & Wang,M. (2005). Conceptualizing and measuring family quality of life 2005. Journal of Intellec- tual Disability Research, 49, 777-783.
Shearer, M. S. & Shearer, D. E. (1972). A model for early childhood education. Exceptional Children, 39(3), 210-217. https://doi.org/10.1177/0014402972039003
Şahin, F. T., & Özbey, B. U. S. (2007). Aile eğitim programlarına niçin gereksinim duyulmuştur? Aile eğitim programları neden önemlidir?. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 12(12). https://dergipark.org.tr/tr/pub/spcd/issue/21107/227319
Şeker, E. (2013). Özel gereksinimli çocuğa sahip ebeveynlere yönelik olarak düzenlenen aile eğitimi etkinliklerinin değerlendirilmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Tavil, Y. Z. (2005). Davranış denetimi aile eğitim programının annelerin davranışsal işlem süreçlerini kazanmalarına etkisi (doğrudan öğretim yaklaşımı ile sunulan). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Tavil, Y. Z., & Karasu, N. (2013). Aile eğitim çalışmaları: Bir gözden geçirme ve meta-analiz örneği. Eğitim ve Bilim, 38(168). 85-95. http://eb.ted.org.tr/index.php/EB/article/view/1032/581
Tomris, G. (2019). Down sendromlu çocuğu olan ebeveynlere yönelik geliştirilen doğal öğretime dayalı erken müdahale programının ebeveyn ve çocukları üzerindeki etkililiği. Yayımlanmamış doktora tezi, Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.
Turnbull, A., Turnbull, R., Erwin, E., & Soodak, L. (2006). Families, professionals, and exceptionality: Positive outcomes through partnerships and trust. Upper Saddle River, NJ: Merrill/Prentice Hall.
Ünal, F. (2015). Aile eğitimi. Aksoy, A. B.(Ed.). Aile Eğitimi ve Katılımı içinde (s.11- 42). Hedef Yayıncılık
Vuran, S. (1997). Zihinsel engelli çocuk annelerine ödüllendirme ve eleştirmemenin kazandırılmasında bilgilendirme, dönüt verme, dönüt verme ve ödüllendirmenin etkililiği. (Yayımlanmamış doktora tezi). Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
Yassıbaş, U. & Çolak, A. (2019). Otizm Spektrum Bozukluğu olan çocuğa sahip anne babaların yaşam deneyimlerine derinlemesine bakış. Eğitim ve Bilim Dergisi, 44(198), 435-467. https://doi:10.15390/EB.2019.7366
Yıkmış, A., & Özbey, Y. F. (2009). Otistik çocuğa sahip annelerin çocuklarının devam ettiği rehabilitasyon merkezlerinden beklentilerinin ve önerilerinin belirlenmesi. International Online Journal of Educational Sciences,1 (1), 124-153. https://www.ajindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423904513.pdf
Yıldırım, E. S., & Akçamete, G. (2014). Çoklu yetersizliği olan çocuğa sahip annelerin erken çocukluk özel eğitimi hizmetleri sürecinde karşılaştıkları güçlüklerin belirlenmesi. Cumhuriyet Uluslararası Eğitim Dergisi, 3(1), 74-89. https://doi.org/10.30703/cije.321336
Yıldırım, A., Aşılar, R. H., Karakurt, P., & Karakurt, P. (2012). Engelli çocukların annelerinin ruhsal durumlarının belirlenmesi. Florence Nightingale Journal of Nursing, 20(3), 200-209.
